حیات سینما بعد از انقلاب مدیون نگاه فرهنگی و ارزش قائل شدن برای هنر امام خمینی (ره) است اما سینما وتلویزیون با گذشت چهار دهه از وقوع انقلاب اسلامی، دین خود را به امام نپرداخته و اثری درخور شخصیت والای بنیانگذار انقلاب اسلامی نساخته است. این در حالی است که امام خمینی(ره) در زمانه‌ای که فرهنگ و هنر با انحطاط هم ردیف انگاشته می‌شد، با مبارزه با سینمای منحط پیش از انقلاب و جایگزین کردن فرهنگ انقلابی، به جای بی بندوباری، فاسد، خشونت و غیره تغییر بزرگی را در عرصه سینما رقم زد.
حضرت امام(ره) در برابر جریانی که می‌گفت فرهنگ قبل از انقلاب مطلقا قابل قبول نیست، عملا ایستادند و از فیلمی تعریف کردند که قبل از انقلاب ساخته شده بود. ایشان در همان بدو ورود به کشور مهمترین موضع‌گیری را درباره سینما کردند که: ما با سینما مخالف نیستیم، ما با مرکز فحشا مخالفیم.
در حقیقت سینمای ما مدیون و مرهون الطاف بی‌دریغ امام خمینی(ره) در اصالت، شکل و محتوای سینمای ایران است اما با وجود اینکه فیلم‌های بیوگرافیک جزو پرطرفدار‌ترین ژانر‌های سینمایی محسوب می شود، اما جای فیلم درخور شان و منزلت ایشان همچنان در سینمای ایران خالی است؛ شخصیتی که مصطفی عقاد کارگردان فیلم محمدرسول الله، در بازدید از خانه ساده امام در حسینیه جماران به سادگی و مظلومیت او گریست.
شاید یکی از ابتدایی ترین تصاویری که از ارتحال حضرت امام در سینما دیده شد در فیلم از کرخه تا راین بود . زمانی که قهرمان قصه تصاویر تشییع باشکوه پیکر حضرت امام را بر روی انبوه دستها می دید و مخاطب با او همراه می شد و می گریست .
فقط سینمای داستانی نبود که به موضوع ارتحال امام واکنش نشان داد بلکه سینمای مستند همچنان که انتظار می رفت آثار مختلف و چشمگیرتری در این حوزه تولید کرد . جواد شمقدری از فیلمسازانی بود که در این حوزه فیلم معروف " آفتاب وعشق " را با موضوع ارتحال امام ( ره) و حضور میلیونی مردم در این رویداد عظیم ساخت این فیلم در سالهای ابتدایی دهه هفتاد همزمان با نیمه خرداد هرساله در سینماها اکران شد و بعدها به همین مناسبت از شبکه های مختلف سیما پخش شد. این جدا از فیلم های مستند وداستانی بود که تمام یا بخشی از آن به این واقعه می پرداخت.
واقعیت این است که پرداختن به زندگی و بیوگرافی اشخاص مشهور اعم از سیاستمداران، هنرمندان و رهبران از سوی فیلمسازان مطرح و بزرگ همواره جذاب بوده به ویژه از سال 2010 به این سو، ساخت این دست فیلم‌ها رونق و اقبال بیشتری گرفته است.
در این گزارش نیز نگاهی اجمالی به آثاری که با محوریت زندگی بنیانگذار انقلاب ساخته شده است داریم.
«آفتاب و زمین»
از نخستین آثاری که با موضوع زندگی امام راحل ساخته شد سریال آفتاب و زمین بود که اواخر دهه 70 در تلویزیون تولید و در اوایل دهه 80 پخش آن آغاز شد.. این اثر گوشه هایی از زندگی امام خمینی(ره) ، مبارزات پدر بزرگوارشان وحوادث مختلف بعدی راروایت می کند ولی الله مؤمنی، در این اثر نقش پدر امام را ایفا کرده است. حسین انصاری، رضا سعیدی، بهمن دان، لعیا باستانی، ثریا سلطانی، ماشاءالله شاهمرادی‌زاده، برات‌الله شیبانی، غلامرضا عارف نژاد، مرحوم فرهاد خان‌محمدی، مجید عبدالعظیمی و... دیگر بازیگران این سریال بودند.
«صنوبر»
"صنوبر" دیگر اثر بود که درباره زندگی حضرت امام (ره) به کارگردانی و نویسندگی مجتبی راعی در سال ۱۳۸۰ ساخته شد که بعدا با نام «سال سخت در خمین» در جشنواره فیلم فجر سال ۸۱ نمایش داده شد. البته نسخه سریالی آن نیز در شش قسمت بعدها از تلویزیون پخش شد. در این فیلم که در بخش‌هایی از آن از حضور راوی بهره گرفته شده است، قرار بود در صدمین سالگرد تولد امام خمینی(ره) ساخته و عرضه شود، اما با چند سال تأخیر مقابل دوربین رفت.
این اثر مقطع ۱۳ تا ۱۶ سالگی امام خمینی(ره) و زندگی این شخصیت را روایت می‌کند که همزمان با آغاز جنگ جهانی اول در ایران بود و با وجود اعلام بی‌طرفی ایران، کشورمان از سوی بیگانگان مورد هجوم واقع شد.
احمد بخشی‌زاده، جعفر دهقان، جهانگیر الماسی، حسین محجوب، مهوش صبرکن، محمود جعفری، پریوش نظریه، زهرا سعیدی، علی یعقوب‌زاده و محمود پاک‌نیت برخی از بازیگران آن هستند. فیلم صنوبر هیچ گاه امکان نمایش در سینماها را پیدا نکرد و صرفاً پخش تلویزیونی آن توانست مخاطبان را با این اثر آشنا کند.
تهیه‌کننده "صنوبر" مهدی همایونفر بود و موسسه «عروج فیلم» -یکی از زیرمجموعه‌های مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)- و «شبکه یک سیما» به صورت مشترک روی آن سرمایه‌گذاری کرده بودند.
«فرزند صبح»
فرزند صبح، فیلمی سینمایی به کارگردانی و نویسندگی بهروز افخمی است که بیشتر از سایر ساخته‌های سینمایی درباره امام خمینی (ره) سر و صدا به پا کرد و آخر سر برای همیشه به آرشیو سپرده شد بدون اینکه دلیل آن مشخص شود. این فیلم که ساخت آن از مهرماه سال ۱۳۸۳ آغاز شده بود، به زندگی امام خمینی(ره) در دوران کودکی می‌پردازد و بخشی از آن نیز به دستگیری ایشان در پانزده خرداد اشاره دارد.
عبدالرضا اکبری نقش امام را در میانسالی ایفا می‌کند و هدیه تهرانی، محمدعلی کشاورز، آتیلا پسیانی، محمدرضا شریفی‌نیا، الیکا عبدالرزاقی، فرهاد قائمیان دیگر بازیگران آن هستند. این فیلم سینمایی در جشنواره بیست‌وهفتم فیلم فجر به نمایش درآمد و همان زمان با انتقاد فراوان منتقدان مواجه شد، این فیلم به غیر از جشنواره فرصت دیگری برای اکران نیافت و برای همیشه آرشیو شد.
«سالهای حادثه»
«سالهای حادثه» سریالی به کارگردانی سعید چاری در گروه کودک و نوجوان شبکه پنج سیما در ۱۰ قسمت ۴۵ دقیقه‌ای و در سه فصل تولید شده که بیشتر به رابطه امام خمینی(ره) با کودکان می‌پردازد. دستمایه تحقیقی و پژوهشی سریال نیز کتابی درباره تمام دست‌خط‌های امام(ره) زمانی که به نامه‌های کودکان و مردم جواب می‌دادند است. در این سریال مخاطبان با چهره امام(ره) در دوران کهنسالی مواجه می‌شوند. فصل اول این مجموعه مربوط به حوادث سالهای ۱۳۴۲ تا ۱۳۵۷ می‌پردازد. فصل دوم به سالهای ۵۷ تا ۶۸ اشاره دارد و فصل سوم نیز به سال ۹۱ و زمان حال می‌پردازد.
نقطه اتصال این سه فصل کودکی به نام احمدعلی است که عاشق دیدن امام است و در ۹ سالگی با ارسال نامه‌ای به امام از علاقه خود برای دیدار ایشان می‌گوید. او به دعوت امام به تهران می‌آید، اما به دلیل فوت امام(ره)، دیدار در امام برایش میسر نمی‌شود.
احمدعلی در فصل سوم سریال -که سال ۹۱ ساخته شد- به یک دانشمند هسته‌ای تبدیل می‌شود.
«روح الله»
"روح‌الله" در 7 قسمت به کارگردانی راما قویدل ساخته شد و اقتباسی از روابط امام(ره) با همسایگان و کسانی است که از اقصی نقاط ایران موفق به دیدار با او شده‌اند. در سریال «روح الله» انوشیروان ارجمند، افشین نخعی، حمیدرضا هدایتی، محمد کاسبی، محمد بزرگمهر و رحمان باقریان به تهیه‌کنندگی محمدرضا شفیعی هنرنمایی کرده‌اند. فیلمنامه نیز نوشته سعید نعمت‌الله است که بر اساس خاطرات مستندی که در کتاب‌های مختلف درباره امام(ره) نگارش شده است و به گونه‌ای پیش رفته که نیازی به حضور شخصیت امام(ره) در فیلم وجود نداشت.
این اثر بعد از 7 قسمت به دلیل مشکلات مالی متوقف شد، اما سال بعد در آستانه ایام ارتحال امام قسمت‌های تازه این سریال با کارگردانی سیامک صرافت از شبکه دو پخش شد.
مستند «روح الله»
مستند "روح الله" را کامل‌ترین و جامع‌ترین مستند ساخته شده درباره امام خمینی(ره) می‌دانند که در ۱۰ قسمت به مقاطع مهم زندگی ایشان می‌پرداخت و در سال ۱۳۸۶ از شبکه سه سیما پخش و بعدها پخش آن به کرات تکرار شد. این اثر پژوهش‌محور، با رعایت استاندارد‌های بین‌المللی حتی برای مخاطبان غیر ایرانی هم جذاب و دیدنی است.
شالوده این مجموعه مستند بر اساس گفتگوهایی با شخصیت‌های بین‌المللی از کشور‌های ایران، عراق، ترکیه، سوریه، مصر، فلسطین، فرانسه و لبنان بنا نهاده شده و بیش از هزاران قطعه عکس بعضا کمیاب و نایاب در ساخت آن به کار رفته است. این مستند به سبک و سیاق مستند‌های بین‌المللی شخصیت‌محور ساخته شده است و هر قسمت یک موضوع مستقل دارد.
این موضوعات عمدتا حول محور مبارزات خانوادگی امام خمینی(ره)، تربیت امام در کودکی، انقلاب مشروطه، روستای خمین در جنگ جهانی اول، ازدواج امام، ورود به عرصه سیاسی، دوران اول سلطنت محمدرضا پهلوی، رحلت آیت‌الله عبدالکریم حائری، پیگیری هجرت آیت‌الله بروجردی به قم،امام در ترکیه، هراس لاییک‌ها از نفوذ امام، انعقاد قرارداد ۱۹۷۵ الجزایر، شهادت سید مصطفی خمینی، امام در نوفل لوشاتو، کشتار ۱۷ شهریور، تشکیل دولت موقت، فقط جمهوری اسلامی، انتخاب اولین رییس جمهور، نخست وزیری رجایی، عزل بنی صدر، سوءقصد به آیت الله خامنه‌ای، فاجعه صبرا و شتیلا، پذیرش قطعنامه ۵۹۸ از طرف امام(ره) و عملیات مرصاد است و در پایان نیز با یک جمع‌بندی به زمان حال می‌رسد.
مستند «سیره عملی امام روح الله»
با استقبال مخاطبان از پخش مستند"روح‌الله"، واحد مرکزی صدا و سیما نیز دست به تولید اثری مستند ـ گزارشی با موضوع زندگی امام خمینی زد. این گزارش در سال ۱۳۸۷ در قالب ۱۶ گزارش ۱۰ دقیقه‌ای در بخش‌های مختلف خبری پخش شد و با استقبال مخاطبان مواجه شد. در این مستند ابعاد مختلف زندگی و روابط امام(ره) اعم از حکومت‌داری، سیاست، فرهنگ، خانواده و… به تصویر کشیده و از برخی سخنرانی‌های آرشیوی و کمتر پخش شده از امام بهره گرفته شد. محور موضوعات این مستند، بیشتر موضوع‌های داخلی بود.
«معمای شاه»
"معمای شاه" یکی از سریال‌های پرکاراکتر تاریخی به کارگردانی محمدرضا ورزی بود که سال 1395 از شبکه اول سیما پخش می‌شد. این سریال داستان زندگی محمدرضا پهلوی را از زمان بازگشت وی از مصر، پس از ازدواج با ملکه فوزیه تا زمان مرگ به تصویر می‌کشد. در ساخت این مجموعه ۸۰ بازیگر اصلی، ۵۴۰ بازیگر فرعی و بیش از ۵۶۰ نفر از عوامل سینما و تلویزیون ایران حضور داشتند و بیشتر ناظر به جریان‌های سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی در دوره پادشاهی محمدرضا پهلوی بود. این مجموعه با هزینه ۲ میلیاردی در سه سال ساخته شده است. در بخش‌هایی از این سریال به حضور امام خمینی (ره) در جریانات سیاسی ایران در زمان پهلوی نیز پرداخته می‌شد که در خلال آن می‌توان با بخش‌هایی از زندگی امام (ره) آشنا شد. نقش امام خمینی (ره) را در این اثر شکرخدا گودرزی ایفا کرده است.
مستند «بانو قدس ایران»
مستند بانو قدس ایران، روایتی دست اول از زندگی بانو خدیجه ثقفی همسر امام راحل، است؛ بانویی که با وجود تجربه‌های مرفه کودکی، 60 سال زندگی پرتلاطم را در کنار رهبر فقید انقلاب تجربه می‌کند. این مستند تندیس بهترین فیلم جشنواره «سینماحقیقت» و منتخب سی و ششمین جشنواره جهانی فیلم فجر را دارد.
مصطفی رزاق کریمی کارگردان مستند «بانو قدس ایران»، در این مستند ضمن وفاداری به مهمترین فرازهای تاریخ جمهوری اسلامی، تلاش می‌کند به ورطه سیاست نیفتد و قصه را از منظری زنانه و مادرانه روایت کند.
این فیلم اگرچه مستقیما درباره زندگی حضرت امام حرف نمی‌زند اما در خلال روایت زندگی خدیجه ثقفی، به بزنگاه‌های تاریخی زندگی امام خمینی (ره) نیز می‌پردازد و با کمی اغماض می‌توان به این شکل آن را در زمره فیلم‌هایی گذاشت که درباره شخصیت و زندگی حضرت امام ساخته شده است.
"یازده دقیقه و سی ثانیه"
این فیلم روایت گروهی از خبرنگاران تلویزیونی است که برای ضبط پیام حضرت امام (ره) در خصوص شروع جنگ تحمیلی در شهریور سال 59 راهی جماران می‌شوند. در این فیلم ، بازیگرانی چون عبدالرضا اکبری، سید ابراهیم بحرالعلومی، یاشار افخمی، رضا صدیق، فرید لطف آور و محمد پیغمبرزاد به ایفای نقش پرداخته‌اند.
این فیلم نیز ساخته بهروز افخمی و از محصولات سیمافیلم در سال 1387 است که در بخش مسابقه ویدئویی بیست و هفتمین جشنواره بین‌المللی فیلم فجر نمایش داده شد و توانست توجه منتقدان را به خود جلب کند. داستان این تله‌فیلم با توجه به خاطرات کارگردان و همکارانش در تلویزیون و در روزهای آغازین جنگ تحمیلی شکل گرفته است. عبدالرضا اکبری در این فیلم بار دیگر در نقش امام خمینی (ره) ایفای نقش کرده است.
محمد احمدی اصل