مرتضی رزاق کریمی در گفت‌وگو با ایلنا مطرح کرد:

طرح مستندنگاری موجب اشتغال در زمینه ارتقای فرهنگ می‌شود/ در قراردادها هیچ دخالتی نداریم/ قرار نیست بودجه اضافه‌ای به کشور تحمیل شود/ اگر دولت قصد بهره‌برداری برای خودش را داشت باید ۴ سال پیش طرح تصویب می‌شد/ تمامی قراردادها ثبت و منتشر خواهند شد

قائم مقام مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی درباره آیین‌نامه مستندنگاری طرح‌های دولتی توسط مستندسازان حرفه‌ای سینما که به تازگی تصویب شده است، توضیح داد.

به گزارش خبرنگار ایلنا،ماجرا از یک توئیت وزیر ارشاد آغاز شد که اعلام کرده بود خبری خوش برای مستندسازان دارد و خبر این بود که از این پس طرح‌های دولتی مستندنگاری می‌شود و ساخت این مستندها به مستندسازان حرفه‌ای سپرده خواهد شد؛ مستندسازانی که به جز چند نفر از آن‌ها بقیه همیشه گمنام بوده‌اند و هیچگاه ارزش کافی به ژانری که مورد توجه آن‌ها بود، داده نمی‌شد.

مستند و مستندسازی می‌تواند یک تاریخ شفاهی برای هر دولتی باشد، اما از این فضا در جهت ثبت دستاوردها در ایران کمتر استفاده شده است. اکنون با طرحی که تصویب شده هم بازار کار برای مستندسازان فراهم شده و هم دستگاه‌های دولتی می‌توانند اگر دستاوردی دارند، آن را در قالب یک فیلم مستند با مستندسازی حرفه‌ای به ثبت برسانند. آیین‌نامه این طرح تصویب شده و در دست اقدام برای ابلاغ نسخه نهایی است که امید است پس از ابلاغ در اجرا هم موفق باشد و بازهم درگیر رانت، باند و جناح‌بازی‌های سیاسی نشود. 

به بهانه تصویب این آیین‌نامه به سراغ مرتضی رزاق کریمی (قائم‌مقام مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی) رفتیم تا از چند و چون این آیین‌نامه و نگاه صنفی که برای این طرح وجود دارد، اطلاع پیدا کنیم.

حدود ۷۰۰ نفر مستندساز حرفه‌ای داریم و طرح مستندنگاری که به تازگی تصویب شده، قطعا طرحی پول‌ساز است، اما نباید به سمتی برود که باعث شود هر کسی بخواهد مستندساز حرفه‌ای باشد. چون الان طرح‌ها به علت تعداد زیاد از قالب پروژه درآمده است. برای اینکه چنین اتفاقی نیفتد چه تمهیداتی در نظر گرفتید؟ 

این موضوع نخستین بار به شکل رسمی توسط صنوف به آقای حیدری خلیلی زمانی که در توسعه فناوری و مطالعات سازمان سینمایی حضور داشتند، ارائه و مطرح شد، اما این مطالبه چندین دهه است و حدودا از دو دهه پیش زمانی که دو صنف انجمن کارگردانان مستند و انجمن صنفی تهیه‌کنندگان سینمای مستند در خانه سینما تاسیس شدند، بخشی از مسائلی که هر دو صنف در آن‌ها اشتراک نظر داشتند، حول همین محور بود؛ بحث مستندنگاری و مستندسازی به این دلیل که هویت فرهنگی ما و هویت هر ملتی است. 

گذشته از رسانه‌های مکتوبی که دهه‌ها یا سده‌های پیش بود، الان بهترین شیوه معرفی هویت یک ملت، سینماست و سینمای مستند می‌تواند واقعیت‌ها را منعکس کند. ما پتانسیل‌های بسیار زیادی داشتیم و داریم که متاسفانه در ارائه آن‌ها با ضعف‌های زیادی مواجه هستیم. ما از همان دو دهه پیش که گفتم، جلسات کارشناسی در هر دو صنف داشتیم. در انجمن تهیه‌کنندگان مستند زنده‌یاد محمدرضا سرهنگی، دکتر جواد ظهیری، پدرام اکبری… و بنده از یک سو و آقایان تهامی‌نژاد، اصلانی، مختاری و… در انجمن صنفی کارگردانان مستند حضور داشتند که ما جلسات مشترکی حول همین محور داشتیم. یکی از مباحث این بود که چگونه می‌شود اطلاعات مربوط به طرح‌های بزرگی که می‌تواند برای آیندگان مفید باشد در اختیار مخاطب قرار گیرد. اطلاعاتی که نه فقط نسل حاضر و مردم جهان، بلکه مردم خودمان هم از خیلی از آن‌ها بی‌خبر هستند. 

البته لزوما این طور نیست که فکر کنیم معرفی پروژه به معنی تبلیغات است، اتفاقا در این مورد پیش‌بینی شده که این فیلم‌ها وجه تبلیغاتی نداشته باشد. فیلم‌های تبلیغاتی ساخته می‌شوند و روند طبیعی آن‌ها طی می‌شود، اما اینجا قصدمان اصلا تولید فیلم تبلیغاتی نیست. 

ما در دهه‌های گذشته مثلا دهه‌های ۴۰ و ۵۰ می‌بینیم که در صنعت نفت فیلم‌های خوبی توسط فیلم‌سازان شاخص خودمان مثل آقای شیردل یا در حوزه فولاد مبارکه توسط زنده‌یاد مقدسیان ساخته شده و مستندسازان زیادی که در دهه‌های گذشته کار کردند، ولی این به شکل نظام‌مند نبوده است. حتی اگر کمی به عقب‌تر نگاه کنیم، ۱۰۰ سال پیش، از زمان استخراج نفت در مسجد سلیمان، می‌بینیم که انگلیسی‌ها فیلم‌های فوق‌العاده خوب و مستندهای بسیار حرفه‌ای ساختند که ما الان برای دسترسی به همان فیلم‌ها باید مبالغ بسیار زیادی به آرشیو فیلم لندن یا آرشیو کشورهای دیگر پرداخت کنیم تا بتوانیم تصاویر ۱۰۰ سال پیش که مربوط به طرح بزرگ نفت خودمان است، به دست بیاوریم. 

این مباحث بسیار مهم و جزو مطالبات چندین دهه مستندسازان بود. مخصوصا در دو دهه‌ای که دو صنف در خانه سینما تاسیس شد، همیشه اتفاق نظر بود که این موضوع به گوش مسئولین برسد و جلسات مشترک متعددی تشکیل شود و همانطور که اشاره کردم در هیئت مدیره خانه سینما این موضوع مطرح شد که وزیر محترم یک ملاقات رو در رو با تک تک نمایندگان صنوف داشته باشند تا آن‌ها درخواست‌هایشان را مطرح کنند. از جمله موضوعاتی که هر دو صنف تهیه‌کنندگان و کارگردانان مستند در ملاقات سال ۹۶ با دکتر صالحی مطرح کردند، همین موضوع مستندنگاری بود که چند دهه‌ای روی آن مطالعه شده بود. خوشبختانه بعد از جلسات متعدد کارشناسی و مباحث بسیار مختلف فنی و حقوقی که مطرح شد بعد از نزدیک به ۴ سال این موضوع به تصویب رسید. 

اتفاقا به نظر من حداقل در این یک مورد می‌توان با قاطعیت گفت که دولت اگر قصد بهره‌برداری برای خودش داشت، باید همان ۴ سال پیش این طرح با شتاب و عجله تصویب می‌شد. زیرا مستندسازی یک فرآیند زمان‌بر است و برای هر طرح پژوهش و مطالعه نیاز است. مستندساز کار تبلیغات یا گزارش انجام نمی‌دهد که طی چند روز یا چند هفته یک فیلم مستند بسازد و تحویل دهد. اینجا وقتی تاکید شده مستند سینمایی، یعنی مستندی که ساختار و خلاقیت دارد. مستندی که مبتنی بر پژوهش و تحقیق و مطالعه ساخته می‌شود، زمان‌بر است. اینکه دولت در چند ماه پایانی این دوره طرح را تصویب کرده است، به فال نیک می‌گیرم، چون سود این اتفاق برای این دوره نیست و برای نه تنها دولت‌های بعد، بلکه در کل یک نقطه عطف فرهنگی مهم است. اگر کمی از دور به این موضوع نگاه کنیم، من فکر می‌کنم اگر این جریان به شکل درست و سالم پیش برود، چند دهه بعد آیندگان قضاوت خواهند کرد که ما توانستیم تصویری واقعی از دوره‌ای که در آن زندگی می‌کنیم به نسل‌های آینده ارائه دهیم. اگر در این کار موفق شویم به نظر من باقیات صالحاتی است برای همه ما، چه کسانی که در طراحی این کار نقش داشتند، چه دوستان کمیسیون فرهنگی هیئت دولت و هیئت وزیران و به خصوص مستندسازانی که بتوانند این کار را انجام دهند. 

متاسفانه ما در حال حاضر در خیلی از پروژه‌هایی که به آن‌ها مراجعه می‌کنیم، دچار فقر شدید منابع تحقیق و پژوهش هستیم، مخصوصا به لحاظ بصری دستمان بسته است. نمونه آن ساختمان مجلس شورای اسلامی سابق که سال ۷۳ دچار آتش‌سوزی شد و بخش عمده ساختمان مجلس از بین رفت. من مسئولیت مستندسازی این طرح را برعهده داشتم و در جلسات کارشناسی مهندسین و مشاورینی که می‌خواستند پیشینه این ساختمان را ببینند شرکت می‌کردم. در جلسات هفتگی ژوژمان میراث‌فرهنگی دانشگاه و مجلس حضور داشتم و متاسفانه سند بصری معتبری پیدا نمی‌شد. آنجا از معدود مواردی که من توانستم به آن دسترسی پیدا کنم، فیلمخانه ملی ایران بود که ما توانستیم از آتش‌سوزی ۱۳۱۰ مجلس فیلمی پیدا کنیم که آن فیلم بسیار به پروژه کمک کرد. 

ما همواره دچار فقر شدید منابع تصویری بودیم و هستیم و من فکر می‌کنم اهمیت اجرای این طرح خیلی بیشتر از بحث منافع مالی است. عده‌ای معتقد بودند که این طرح بیشتر به فکر معیشت مستندسازان است، اگر طرحی که به نفع ارتقای فرهنگ و دانش کشور باشد و معیشت یک عده‌ای از دست‌اندرکاران سینمای کشور را تامین کند، چه اشکالی دارد؟ حتی موجب اشتغال فیلم‌سازان حرفه‌ای مستند می‌شود، آیا این مورد قابل انتقادی است که ما بگوییم چرا اشتغال ایجاد می‌شود؟ اشتغال امر خوبی است، خصوصا اگر در زمینه ارتقای فرهنگ باشد. به نظر من ارتقای فرهنگ منجر به توسعه پایدار خواهد شد. توسعه اگر متوازن نباشد و توسعه فرهنگی در کنار توسعه اقتصادی و صنعتی و اجتماعی نباشد، توسعه پایداری نخواهد بود. اگر به شاخص‌های فرهنگی توجه کنیم منجر به توسعه پایدار خواهد شد. 

اینکه سوال کردید اگر این طرح اجرا شود ممکن است تالی فاسدی داشته باشد، هر طرحی در اجرا ممکن است دچار مشکلاتی شود، ولی طبق مباحث کارشناسی که انجام شده به نظر می‌آید که با توجه به تعداد طرح‌هایی که در کشور در حال اجراست و رو به افزایش است و محدودیتی که در آیین‌نامه پیش‌بینی شده، فعلا این طرح از نظر رانت یا مسائل این چنینی مصون خواهد بود، ولی قطعا نظارت پیش‌بینی شده است و سازمان سینمایی روی این قضیه نظارت خواهد داشت. قراردادها ثبت خواهد شد و در راستای شفاف‌سازی همه قراردادها را منتشر می‌کنند. 

دنیای امروز دنیای اطلاعات است و بعضا اطلاعاتی که نباید منتشر شوند هم منتشر می‌شوند. من فکر می‌کنم از این نظر مشکل جدی پیش نیاید، اما به مراقبت نیاز دارد. مراقبتی که از طرف سازمان سینمایی و اصناف باشد. مستندسازان از درون اصناف انتخاب خواهند شد مگر افرادی باشند که سوابق و صلاحیت حرفه‌ای آن‌ها تایید شده و به دلایل خیلی استثنایی عضو صنف نیستند، اما باز هم اصناف باید روی این موضوع نظارت داشته باشند. 

صنوف خانه سینما به طور کلی در این امر چه نقشی دارند؟ 

ما هنوز به نتیجه اجرایی نرسیدیم و منتظر تصویب نهایی آیین‌نامه بودیم و اینک در انتظار ابلاغ و انتشار آن هستیم. از این به بعد باید در مورد نظارت و اجرا بحث‌های بیشتری داشته باشیم. حتما مشارکت و هم‌فکری خانه سینما و دو صنف کارگردان و تهیه‌کننده خانه سینما اهمیت بالایی دارد. تمام این تلاش‌ها برای دو صنف مستند خانه سینما مفید خواهد بود. علاوه بر مباحث فرهنگی، امنیت شغلی در سینما یکی از دغدغه‌های اصلی خانه سینما است که با این طرح به شکل جدی برای بخش مستند به آن توجه شده است. 

نظارت هم باید به طور جدی از طرف صنوف روی اعضایشان صورت گیرد. صنف همان طور که حافظ و حامی منافع اعضا است، باید در مقابل آن‌ها مسئول هم باشد، یعنی اگر عضوی از صنف در اجرای پروژه‌ای در راستای این مصوبه کوتاهی کند، صنف باید پیشبینی‌هایی برای یک نوع ضمانت اجرایی پروژه داشته باشد. 

یعنی اگر کارها از طرف مستندسازان به درستی پیش نرود، صنف ورود کند؟ 

من فکر می‌کنم باید با صنف در رابطه با این موضوع صحبت شود. برای مذاکره در این زمینه منتظر تصویب نامه بودیم. بعد از این مصوبه حتما با صنوف جلساتی خواهیم داشت که به یک جمع‌بندی مشخص‌تر برسیم و صنوف در قبال معرفی اعضا مسئولیت داشته باشند که اعتبار صنف خدشه‌دار نشود. 

قراردادهایی که سریال‌های نمایش خانگی با بازیگران بستند، موجب شد بازیگری که برای یک ماه ۲۰۰ میلیون تومان دریافت می‌کرد، الان با دستمزد زیر یک میلیارد تومان کاری را قبول نمی‌کند. چه قانون‌گذاری برای این موضوع انجام شده که قراردادهای مستندسازی از لحاظ مالی روال خارج و به قرارداد کلان تبدیل نشود؟ 

ما در قرارداد دخالتی نداریم، کارفرما یا همان دستگاه اجرایی قرارداد را خواهد بست. البته یک پیشنهادی داده بودیم برای اینکه کف و سقف بودجه مشخص باشد، اما الان در نسخه نهایی آیین نامه این بند حذف شده است. به هرحال چون قرار نیست بودجه اضافه‌ای به کشور تحمیل شود، از همان بودجه درصدی پیش‌بینی شده و کارشناسی انجام خواهد شد. شاید لازم باشد آیین‌نامه اجرایی که با همفکری و مشارکت صنوف به عنوان پیشنهاد به دستگاه اجرایی ارائه شود. 

ما اینجا به عنوان ناظر حضور داریم، اما مبلغ قرارداد چیزی نیست که ما بتوانیم به آن‌ها ورود کنیم و بین کارفرما و مستندساز اتفاق خواهد افتاد. بسیار بعید می‌دانم که طی چند سال آینده به چنین مشکلی بر بخوریم. واقعا مستندسازها دغدغه فرهنگی دارند و این هم می‌تواند بهترین زمینه برای فعالیت مستندساز باشد. ما امتیازهایی را هم به صورت تشویقی پیش‌بینی کردیم که در صورت موافقت دستگاه اجرایی، مستندساز بتواند فیلمش را برای جشنواره‌ها ارسال کند. این مشوق‌های فرهنگی پیش‌بینی شده اما چون مصوبه نهایی هنوز به دستمان نرسیده است نمی‌توانیم جواب قطعی بدهیم، اما عنوان دیده شدن اسناد تصویری هم به لحاظ فرهنگی و هم به لحاظ رسانه‌ای در مصوبه قید شده است. 

مستندسازان بر چه اساس تعیین و به کارفرما معرفی می‌شوند؟ 

نزدیک به ۴۰۰ نفر در انجمن کارگردانان مستند و حدود ۳۰۰ نفر در انجمن تهیه‌کنندگان مستند عضویت دارند که در مجموع نزدیک به ۷۰۰ نفر هستند، اما ملاک اصلی برای تعداد درست و کامل مستندسازان فهرستی است که در سامانه‌ای از سوی سازمان سینمایی منتشر می‌شود. مهم‌ترین بحث شماره نظام سینمایی است که طی چند سال گذشته در خانه سینما به شکل جدی مطرح شده است تا افرادی که واقعا حرفه‌ای هستند و در حرفه‌شان فعال هستند پالایش شوند. ممکن است بعضی افراد حرفه‌شان چیز دیگریست و معیشت‌شان از راه دیگری تامین می‌شود، اما افرادی که حرفه واقعی‌شان کارگردانی یا تهیه‌کنندگی مستند است، به سازمان سینمایی معرفی می‌شوند و شماره نظام سینمایی دریافت می‌کنند. 

برخی افراد درباره این مصوبه اظهار نگرانی کرده بودند که از روال اصلی خارج نشود یا مشکلاتی ایجاد نشود، نظر شما در این باره چیست؟ 

ما اگر نگران زمین خوردن باشیم، راه رفتن را هم یاد نمی‌گیریم. تقریبا همه اظهار نظرات دوستان را خوانده‌ام. همه نگرانی‌ها و دغدغه‌ها خوب است و نشان می‌دهد که این موضوع اهمیت زیادی دارد. طبیعتا نگرانی‌هایی وجود دارد که ما هم درگیرشان هستیم، اما نباید اجازه دهیم اتفاق بیفتند و مانع از حرکت ما بشود. نباید فکر کنیم که چون ممکن است این کار به نتیجه مطلوب نرسد، پس کلا انجامش ندهیم. ما مسیر را تقسیم کردیم که هر خطایی را دیدیم اصلاح کنیم و تعداد خطاهایمان را کم کنیم. فعلا هنوز به آن مرحله نرسیده است و ما نگران اتفاقی که نیفتاده نیستیم. اتفاقا خیلی خوشحالیم از اینکه یک اتفاق مهم فرهنگی افتاده و من واقعا این حرکت را یک نقطه عطف فرهنگی برای کشور می‌دانم. نسل‌های آینده نتایج این موضوع را خواهند دید زیرا این کار چیزی است که در دراز مدت می‌تواند در توسعه فرهنگی و ارتقای دانش و فرهنگ کشور تاثیرگذار باشد. 

شما از بدنه جامعه مستندسازان هستید و توضیحات شما می‌تواند نوعی دلگرمی برای مستندسازان باشد. یک موضوع امنیت و مسئله شغلی است، زیرا مستندسازان در این چند سال به شدت در مضیقه بودند. این طرح چقدر می‌تواند به جایگاه مستندسازان کمک کند؟ نه اینکه از فردا قرار است یک پولی به سمتشان سرازیر شود و دیگر زندگیشان تغییر کند، ولی آیا با این طرح یک امنیت شغلی ایجاد می‌شود و به نوعی این طرح از مستندسازان حمایت می‌کند؟ 

شاید هدف اول این نبوده اما جزو نتایج این طرح بوده و زمانی که ما از امنیت شغلی صحبت می‌کنیم، یعنی شخصی که در مستندسازی حرفه‌ای است و عضو صنف شده است، یک اولویتی داشته باشد نسبت به کسی که براساس رابطه رفته در همان حرفه و برخلاف شایستگی‌اش مشغول به کار شده است. ما طی چند دهه گذشته شاهد فیلم‌های مستند خوبی در پروژه‌های ملی بودیم، ولی متاسفانه خلاف این هم اتفاق افتاده است. گاهی وقت‌ها در به کار گیری افرادی به عنوان مستندساز روابطی حاکم بوده، در حالی که مستندسازی یک حرفه بسیار معتبر و مهم در سطح جهان است. ما خیلی نمی‌خواهیم وارد این مباحث شویم اما می‌خواهم بگویم اگر بحث شایسته‌سالاری مطرح باشد، خود به خود مسئله امنیت شغلی هم حل می‌شود. ما وقتی شایسته‌سالاری را ملاک انتخاب افراد در مستندسازی یا هر حرفه دیگری در نظر بگیریم، بسیاری از مسائل حل می‌شود. 

یک بار این اتفاق به شکل دقیق و با شناخت خیلی عمیق در صنف انجام شده است و تعدادی از افراد عضو صنف شده‌اند. من بارها با دوستان مستندسازی مواجه شده‌ام که می‌گویند ما هم مستند ساختیم و درخواست دادیم ولی صلاحیت‌مان هنوز تایید نشده و به عضویت صنف در نیامده‌ایم. من بررسی می‌کردم و متوجه می‌شدم که صنف کاملا به درستی این صلاحیت‌ها را بررسی و رد یا تایید می‌کند. 

البته صنف هم نباید در را به روی خودش ببندد چون یک زمانی ممکن است افرادی باشند که با سلیقه خاصی کاری را ساخته باشند و از نظر سلیقه‌ای مورد پسند صنف نیست، ولی اینجا سازمان سینمایی برای این افراد هم این را پیش‌بینی کرده که خارج از صنف هم برای افرادی که به تایید سازمان سینمایی می‌رسند، شماره نظام سینمایی صادر می‌شود. این اتفاق باید آغاز شود و بعد از ابلاغ و تدوین و نگارش دستورالعمل اجرایی، ما حتما با همفکری دوستان در صنف و افراد فعال در این حوزه نقاط ابهام را رفع خواهیم کرد و هرچقدر پیش برویم و متوجه کم و کاستی‌ها شویم، آن‌ها را رفع می‌کنیم ولی مجموعا من فکر می‌کنم مستندسازی نباشد که از این قضیه خوشحال نشود. اگر به عمق قضیه دقت کنیم متوجه می‌شویم که در سرنوشت مستندسازی اتفاق مهمی است. 

تاکید می‌کنم اجرای این مصوبه یک نقطه عطف فرهنگی است. در سال‌های آینده و نسل‌های آینده نتیجه این کار مشخص می‌شود. دغدغه‌ای که ما در چند سال اخیر داشتیم، داشتن پیوست فرهنگی برای پروژه‌های مهم کشور بود که این پیوست فرهنگی بحث تبلیغات یا لزوما نقاط قوت نیست، بلکه نقاط ضعف و خطاهایی که این مطالعات و فیلم‌ها می‌تواند برای آینده و کسانی که در همان حوزه‌ها فعالیت می‌کنند، به خصوص دست‌اندرکاران حرفه خاص، چه در حوزه صنعت چه در حوزه فرهنگ در پی داشته باشد. 

اتفاقا بحثی که در حداقل دو جلسه از این جلسات کمیسیون فرهنگی داشتیم، این بود که لزوما آیا این مستندسازی باید از پروژه‌های عمرانی انجام شود؟ یا پروژه‌های دیگری مثل پروژه‌های آموزشی، فرهنگی یا علمی؟ قدری زمان برد تا به جمع‌بندی برسیم، چون بعضی از دوستان نظرات متفاوت و بیشتر نگاه فیزیکی به این قضیه داشتند و بیشتر پروژه‌های عمرانی را می‌دیدند، در حالی‌که مقوله‌های دیگری مثل کتابخوانی و ترویج این امر می‌تواند یک طرح و پروژه خیلی مهم باشد، یا مثلا پروژه‌های دانش‌بنیان که می‌تواند سرنوشت کشور را تغییر دهد. اینها ابعاد بسیار عمیق آموزشی و فرهنگی دارند که با اجرای طرح مستندنگاری، به سرعتِ رشد و توسعه علم و فرهنگ در کشور منجر خواهد شد.